غصب داده‌ها، فضای مجازی، حرمت، ضمان، قاعده احترام، قاعده علی الید، قاعده اتلاف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشکذه الهیات دانشگاه مازندران، مازندران، ایران

چکیده

با افزایش به‌کارگیری رایانه در تمام عرصه‌های زندگی و همچنین سهولت استفاده از آن و گسترش شبکه جهانی اینترنت، عملیات‌ها و افعال ناهنجار و مخالف با موازین شرعی و دینی در فضای مجازی می‌تواند در هر نقطه‌ای از دنیا به وقوع بپیوندد. یکی از مهم‌ترین عملیات‌ها و افعال مجازی مخالف با شرع، غصب داده‌های الکترونیکی در فضای مجازی است. نگارنده در این تحقیق که به روش تحلیلی توصیفی و با شیوه کتابخانه‌ای انجام شده است به این نتیجه رسیده است که حکم تکلیفی این نوع از غصب با توجه به ادله‌ای همچون دلیل عقل، بنای عقلا و اطلاق آیات و روایات وارد شده در زمینه غصب، حرمت است. نیز با استناد به اطلاق ادله‌ای چون قاعده احترام، قاعده اتلاف و قاعده علی الید می‌توان حکم وضعی ضمان عین داده‌ها و منفعت آن را در حق غاصب در فضای مجازی اثبات نمود. در این مقام نمی‌توان با توجه به وجود قدر متیقن و یا با استناد به انصراف و یا تبادر مال در آیات و روایات به اموال ملموس و فیزیکی مانع از تمسک به اطلاق شد، چرا که قدر متیقن خارجی است و در مقام تخاطب نیست. انصراف نیز از آنجایی که منشأ آن کثرت استعمال نیست، مانع از تمسک به اطلاق نمی‌شود. استناد به تبادر نیز مورد مناقشات متعددی قرار گرفته است، از جمله اینکه با شمردن تبادر به عنوان علامت حقیقت، نمی‌توان معنای غیر متبادر را به عنوان معنای مجازی آن واژه دانست.

تازه های تحقیق

با افزایش به‌کارگیری رایانه در تمام عرصه‌های زندگی و همچنین سهولت استفاده از آن و گسترش شبکه جهانی اینترنت، عملیات‌ها و افعال ناهنجار و مخالف با موازین شرعی و دینی در فضای مجازی می‌تواند در هر نقطه‌ای از دنیا به وقوع بپیوندد. یکی از مهم‌ترین عملیات‌ها و افعال مجازی مخالف با شرع، غصب داده‌های الکترونیکی در فضای مجازی است. نگارنده در این تحقیق که به روش تحلیلی توصیفی و با شیوه کتابخانه‌ای انجام شده است به این نتیجه رسیده است که حکم تکلیفی این نوع از غصب با توجه به ادله‌ای همچون دلیل عقل، بنای عقلا و اطلاق آیات و روایات وارد شده در زمینه غصب، حرمت است. نیز با استناد به اطلاق ادله‌ای چون قاعده احترام، قاعده اتلاف و قاعده علی الید می‌توان حکم وضعی ضمان عین داده‌ها و منفعت آن را در حق غاصب در فضای مجازی اثبات نمود. در این مقام نمی‌توان با توجه به وجود قدر متیقن و یا با استناد به انصراف و یا تبادر مال در آیات و روایات به اموال ملموس و فیزیکی مانع از تمسک به اطلاق شد، چرا که قدر متیقن خارجی است و در مقام تخاطب نیست. انصراف نیز از آنجایی که منشأ آن کثرت استعمال نیست، مانع از تمسک به اطلاق نمی‌شود. استناد به تبادر نیز مورد مناقشات متعددی قرار گرفته است، از جمله اینکه با شمردن تبادر به عنوان علامت حقیقت، نمی‌توان معنای غیر متبادر را به عنوان معنای مجازی آن واژه دانست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Fiqhi Re-examination of Data Usurpation (Ghaṣb) in Cyberspace

نویسنده [English]

  • Seyyed Mojtaba Hoseinnezhad
Associate Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology, University of Mazandaran
چکیده [English]

The increasing use of computers in all spheres of life, coupled with their ease of use and the expansion of the global internet network, has enabled the occurrence of deviant acts contrary to religious and Sharīʿah principles in cyberspace from any location in the world. One of the most significant virtual acts contravening the Sharīʿah is the usurpation (ghaṣb) of electronic data in cyberspace. Through a descriptive-analytical and library-based research method, this study concludes that the prescriptive ruling (al-ḥukm al-taklīfī) for this form of usurpation is prohibition (ḥurmah), based on evidence such as rational proof (dalīl al-ʿaql), the practice of reasonable people (bināʾ al-ʿuqalāʾ), and the general applicability (iṭlāq) of Qur'anic verses and narrations concerning usurpation. Furthermore, by relying on the general applicability of fiqhi principles such as the "Rule of Respect" (Qāʿidat al-Iḥtirām), the "Rule of Causing Loss/Destruction" (Qāʿidat al-Itlāf), and the "Rule of [Liability on the] Possessor" (Qāʿidat ʿAlā al-Yad), the consequential ruling (al-ḥukm al-waḍʿī) of legal liability (ḍamān) for both the usurped data itself and its usufruct can be established against the usurper in cyberspace. In this context, one cannot preclude reliance on the general applicability of these texts by invoking the concept of the "assured instance" (qadr al-muṭayaqqin), or by claiming that the term "property" (māl) in the verses and narrations contextually refers (inṣirāftabādur) only to tangible, physical assets. This is because the "assured instance" is extrinsic (khārijī) and not relevant in the context of address (takhaṭub). The argument of contextual shift (inṣirāf) also fails to block general applicability, as its basis is not prevalent usage. Relying on immediate connotation (tabādur) is likewise subject to numerous critiques, including the argument that even if tabādur is considered an indicator of a word's primary meaning, a non-immediate meaning cannot thereby be automatically deemed figurative (majāzī).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Data Usurpation
  • Cyberspace
  • Prohibition (Ḥurmah)
  • Legal Liability (Ḍamān)
  • Rule of Respect
  • Rule of Liability on the Possessor
  • Rule of Causing Loss
قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین. (۱۴۰۹ق). کفایة الأصول. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین. (۱۴۰۷ق). فوائد الاُصول. تهران: وزارت ارشاد.
ابن ادریس حلی، محمد بن منصور. (۱۴۱۱ق). السرائر. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ابن عباد، صاحب، ابن عباد، اسماعیل. (۱۴۱۴ق). المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتب.
انصاری، مرتضی بن محمد امین. (۱۴۱۶ق). فرائد الأصول. قم: جامعه مدرسین.
انصاری، مرتضی بن محمد. (۱۴۱۵ق). کتاب المکاسب. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
بحر العلوم، محمد بن محمد تقی. (۱۴۰۳ق). بلغة الفقیه. تهران: منشورات مکتبة الصادق.
بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل. (۱۴۱۷ق). حاشیة مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی.
جزائرى، سید محمد جعفر مروج. (۱۴۱۵ق). منتهى الدرایة فی توضیح الکفایة. قم: موسسه دارالکتاب.
جزائرى، سید محمد جعفر مروج. (۱۴۱۶ق). هدی الطالب إلی شرح المکاسب. قم: موسسـه دار الکتـاب.
جناتی، محمد ابراهیم. (۱۳۷۰). منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی. تهران: کیهان.
حسینی شیرازى، سید محمد. (۱۴۱۳ق). الفقه، القواعد الفقهیة. بیروت: مؤسسه امام رضا(ع).
حلّى، جعفر بن حسن. (۱۴۰۸ق). شرائع الإسلام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
حلّى، حسن بن یوسف. (۱۴۱۳ق). قواعد الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حلّی، حسن بن یوسف. (بی‌تا). مختلف الشیعه. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حلّی، حسن بن یوسف. (بی‌تا). منتهى المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
روحانی رانکوهی، محمد تقی. (۱۳۹۲). مفاهیم بنیادی پایگاه داده‌ها. تهران: انتشارات جلوه.
سید مرتضى، على بن حسین موسوى. (۱۴۰۵ق). رسائل الشریف المرتضى. قم: دار القرآن الکریم.
شهید اول، محمد بن مکى. (۱۴۱۷ق). الدروس. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
شهید ثانى، زین الدین بن على. (۱۴۱۰ق). الروضة البهیة. قم: کتابفروشى داورى.
شهید ثانى، زین الدین بن على. (۱۴۱۳ق). مسالک الأفهام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
صدر، سید محمد باقر. (۱۴۰۸ق). بحوث فی شرح العروة الوثقى. قم: المجمع العلمی للشهید الصدر.
صدر، سید محمدباقر. (۱۴۰۵ق). بحوث فی علم الاصول. بی‌جا: المجمع العلمی للشهید الصدر.
صدر، سید محمد باقر. (۱۴۱۸ق). دروس فى علم الاصول. قم: موسسة النشر الاسلامی.
صدری، محمد رضا، کروبی، محمد تقی. (۱۳۸۴). ابعاد حقوقی سایبر در پرتو توسعه ملی. مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات اولین همایش حقوق فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور. تهران: انتخابات بقعه.
طباطبایی، سید على بن محمد. (۱۴۱۸ق). ریاض المسائل. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
طباطبایی، سید محمد حسین. (بی‌تا). المیزان فی تفسیر القرآن. بی‌جا: بی‌نا.
طبرسی، فضل بن حسن. (۱۴۰۶ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بی‌جا: بی‌نا.
طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن. (۱۳۸۷ق). المبسوط. تهران: المکتبة المرتضویة.
عبدی‌پور فرد، ابراهیم، وصالی ناصح، مرتضی. (۱۳۹۶). توسعه مفهوم و مصادیق مال در فضای مجازی (مطالعه تطبیقی مالیت داده‌های رایانه‌ای در حقوق اسلام، ایران و کامن لا). پژوهش‌های تطبیقی حقوق اسلام و غرب، (۱۱)، ۱۱۲-۸۵.
عراقى، ضیاءالدین. (۱۴۱۴ق). مقالات الاصول. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
عراقى، آقا ضیاءالدین. (۱۴۱۷ق). نهایة الافکار. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
فاضل لنکرانى، محمد فاضل. (۱۴۲۹ق). تفصیل الشریعة - الغصب. قم: مرکز فقهى ائمه اطهار(ع).
فراهیدی، خلیل بن احمد. (۱۴۰۹ق). العین. قم: مؤسسة دار الهجرة.
قلی‌زاده نوری، فرهاد. (۱۳۷۹). فرهنگ تشریحی اصطلاحات کامپیوتری مایکروسافت. تهران: نشر دادگستر.
کلینى، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷ق). الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
محدث نوری، میرزا حسین. (۱۴۰۸ق). مستدرک الوسائل. بیروت: مؤسسه آل البیت(ع).
مشکینى اردبیلى، على. (۱۳۷۴). اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها. قم: الهادی.
مظفر، محمد رضا. (۱۴۳۰ق). أصول الفقه. قم: انتشارات اسلامى.
مکارم شیرازى، ناصر. (۱۴۲۷ق). دائرة المعارف فقه مقارن. قم: مدرسه امام على بن ابى طالب(ع).
مکارم شیرازى، ناصر. (بی‌تا). درس خارج فقه المسائل المستحدثه. مقرر: سید مجتبی حسین‌نژاد، نسخه خطی.
مکى عاملى، حسین یوسف. (۱۳۹۱ق). قواعد استنباط الأحکام. قم: مولف.
موسوی بجنوردى، سید حسن بن آقا. (۱۴۱۹ق). القواعد الفقهیة. قم: نشر الهادی.
موسوى حائرى، مصطفى محسن. (بی‌تا). نهایه الوصول الى کفایة الأصول. نجف اشرف: مطبعه الآداب.
موسوی خمینى، سید روح الله. (۱۴۲۱ق). کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
موسوى خمینى، سیدروح‌‏الله. (۱۴۱۵ق). مناهج الوصول. قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
موسوی خویى، سید ابو القاسم. (بی‌تا). مصباح الفقاهة. بی‌جا: بی‌نا.
میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمد حسن. (۱۴۳۰ق). القوانین. قم: احیاء الکتب الاسلامی.
نائینی، محمد حسین. (بی‌تا). فوائد الأصول. بی‌جا: بی‌نا.
نجفى، محمد حسن. (۱۴۰۴ق). جواهر الکلام. بیروت: دار إحیاء.
نراقی، مولی احمد. (۱۳۹۶ق). مستند الشیعه. تهران: مکتبة المرتضویه.