نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه فقه و حقوق، پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران و دانشیار گروه الهیات، دانشکده حقوق و الهیات، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان،ایران
2 استادیارحقوق خصوصی-گروه پژوهشی فقه و حقوق اسلامی، پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. مشهد. ایران
چکیده
تازه های تحقیق
نتیجهگیری
عدالت، مفهومی پویا و چندبعدی است که همواره باید با تحولات زمانه هماهنگ شود، در عین حال که اصول بنیادین خود را حفظ میکند. عدالت در مفهوم جامع خود، مسیری است که انسان را به مقام والای انسانیت رهنمون میسازد. این مسیر از عدالت فردی آغاز میشود، جایی که فرد با پایبندی به اصول و مقررات شرع مقدس اسلام، در تمامی ابعاد زندگی خود اعتدال و میانهروی را پیشه میکند. در جهت تبیین ملاک عدالت در فقه امامیه، میتوان گفت که عدالت به معنای قرارگیری هر شیء در جای شایسته خود، از الفاظ مشککّ است که دارای مراتب مختلف و شدت و ضعف است. به این صورت که مراتب عدالت مورد نظر شارع برای مناصب و احکام مختلف به نسبت اهمیت آن منصب، متغیر است. سنجش «عملکرد صحیح یک الگوریتم» که مبتنی بر فرآیندهای قابل رصد و کنترل و تطابق کامل با الزامات و شاخصهای شرعی و عدالتمحور باشد، در سطح طریقتی عینیت یافته و معادل همان معیارهای ظاهری عدالت انسانی است. همان طور که موارد متعدد فقهی نشان میدهد، در سطح طریقتی، انتساب عدالت مشروط به اتصاف نفسانی نیست، بلکه مبتنی بر دقت انجام عمل در محدوده وظایف و انضباط ظاهری است و میتواند بر خروجیهای سیستمهای هوشمند (فاقد اراده و نفس انسانی) نیز حمل شود. از این رو تقبیل مسئولیت به هوش مصنوعی محدود در مناصبی که عدالت مورد نیاز در آنها از نوع عدالت طریقتی بوده و فاقد پیچیدگیهای قضاوت اخلاقی و انسانی میباشند و بیشتر جنبه اجرایی و اداری دارند؛ از قبیل شاهد، کاتب، عامل در زکات و...، امکانپذیر است. اما در مناصبی که شرط عدالت جنبه موضوعی دارد امکان تقبیل مسئولیت وجود ندارد. در دوره کنونی، تحقق عدالت توسط هوش مصنوعی عمومی و فوقالعاده، با چالشهای جدی مواجه است، زیرا این سیستمها از پیچیدگی و خودمختاری بالایی برخوردارند و ممکن است خارج از چارچوبهای تعریفشده عمل کنند.
در عصر حاضر، با ظهور فناوریهای نوین، مفهوم عدالت الگوریتمی نیز به عرصه آمده است. عدالت الگوریتمی از خاستگاهی بشری و نسبی برخوردار است، در حالی که عدالت شرعی ریشه در وحی الهی دارد و ابعاد اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی گستردهای را شامل میشود علیرغم تفاوتهای ظاهری، میتوان پیوندی سازنده میان عدالت الگوریتمی و عدالت شرعی برقرار کرد. عدالت الگوریتمی و عدالت شرعی در اصل «قرار گرفتن هر چیز در جایگاه مناسب» مشترکاند. وقتی عدالت الگوریتمی به گونهای طراحی و اجرا شود که هوش مصنوعی در جایگاه متناسب خویش قرار گیرد و عدالت طریقتی را تحقق بخشد، میتواند نقطه تلاقی با عدالت شرعی باشد. عدالت الگوریتمی در موقعیت کنونی نمیتواند مصداق کامل عدالت شرعی موضوعی باشد، بلکه یک مفهوم مشابه و ابزاری تکمیلی برای تحقق عدالت در فضای دیجیتال است.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Justice (‘Adālah) constitutes a fundamental pillar of Islamic law, to the extent that in Imāmī jurisprudence, the assignment of numerous public and religious positions is contingent upon an individual possessing this attribute. Given the increasing role of Artificial Intelligence (AI) in social relations and its deployment across various roles, examining the feasibility of realizing justice within these systems is of paramount importance. The primary objective of this research is to elucidate the nature and scope of justice in Islamic law to arrive at a unified definition, and to apply this concept to different types of AI. This serves to validate, from an Imāmī jurisprudential perspective, the permissibility of assigning positions conditional upon justice to AI systems. Employing a descriptive-analytical method, the findings indicate that delegating responsibility to Limited AI - systems based on Islamic data - is feasible for positions where the condition of justice is primarily procedural, lacking the complexities of moral and human judgment, and which are largely executive and administrative in nature, provided the objectives of justice are fulfilled. In the contemporary era, the realization of justice by General and Superintelligent AI faces significant challenges, as these systems possess high complexity and autonomy and may operate outside of predefined frameworks.
کلیدواژهها [English]