مشروعیت مطالبه اجرت‌المثل ایام زندگی مشترک زوجه توسط ورثه وی از منظر فقه با بررسی آرای قضایی مرتبط

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته سطح 4 و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم و دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم، قم ، ایران

2 دانش‌آموخته سطح 4 حوزه علمیه قم، قم، ایران.

3 استادیار گروه آموزش الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فرهنگیان تهران، تهران ایران

چکیده

مطابق تبصره ذیل ماده ۳۳۶ ق.م ایران، چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً بر عهده‌اش نبوده و عرفاً برای آن کار، اجرت‌المثل باشد به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد، مستحق اجرت‌المثل کارهایش است. گاهی بعد از فوت زوجه، وراث وی خواهان اجرت‌المثل ایام زوجیت زوجه‌ی متوفی می‌شوند. سؤال اصلی این نوشتار، مشروعیت مطالبه اجرت‌المثل ایام زندگی مشترک زوجه توسط ورثه وی است. در پژوهش پیش رو با بهره‌گیری از مطالعات کتابخانه‌ای، نرم‌افزاری و اینترنتی و اتخاذ رویکردی تحلیلی ـ توصیفی، دلیل معتبری برای مشروعیت مطالبه اجرت‌المثل زوجیت توسط وارث زوجه یافت نشد. هرچند مطالبه حق در زمان حیات و بعد از وفات افراد تفاوتی نداشته و حق به وراث منتقل می‌شود در فرض محل بحث، اصل استحقاق مطالبه برای وراث مردود است. ادله‌ای همچون قاعده احترام و اصل عدم تبرع هم در مطالبه خود ذوالحق قابل استناد هستند، نه مطالبه حق توسط وراث. در مقابل، برای رد چنین حقی، بازبینی در شرایط استحقاق مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت همچون اذن یا امر شوهر به کار بسیار راهگشا بود، درحالی‌که وجود این شرایط با طرح دعوا توسط وراث قابل احراز نیست. ادله‌ای همچون قاعده غلبه و تقدم ظاهر بر اصل نیز برای عدم مشروعیت مطالبه اجرت‌المثل توسط وراث ارائه شد که به تفصیل در متن مقاله منعکس شده است. هدف از نگارش این مقاله افزون بر پاسخ فقهی به سؤال اصلی مقاله، ارائه تفسیری از تبصره ذیل ماده ۳۳۶ ق.م ایران در راستای تسهیل صدور آرای قضایی با حفظ وحدت رویه می‌باشد.

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

مطابق تبصره ذیل ماده ۳۳۶ ق.م ایران، زوجه مستحق اجرت‌المثل کارهایی است که شرعاً به عهده وی نبوده و عرفاً برای آن کار اجرت‌المثل باشد و به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد. با این‌حال، بعد از فوت زوجه، وراث وی نمی‌توانند علیه زوج، طرح دعوا کرده و خواهان اجرت‌المثل ایام زوجیت زوجه‌ی متوفی شوند. این نتیجه نه به‌خاطر تفاوت مطالبه حق در زمان حیات و بعد از وفات افراد و عدم انتقال حق به وراث، بلکه مستند به ادله‌ای خاص حاصل شد.

هرچند برای مشروعیت مطالبه اجرت‌المثل توسط وراث، ادله‌ای همچون قاعده احترام، اصل عدم تبرع و استحقاق مطالبه حقوق در زمان حیات و بعد از آن و همچنین تعمیم استحقاق مطالبه اجرت‌المثل به غیر طلاق در رویه قضایی ارائه شد، با بررسی و تحلیل دلالت آن‌ها مشخص شد این ادله مختص طرح دعوی توسط خود زوجه‌اند. اناطه‌ی ضمانِ ناشی از احترام عمل به درخواستِ زوج از زوجه یا اذن وی، تفاوت کیان خانواده و روابط زن‌وشوهری با روابط افراد عادی در قراردادهای کار و اجاره در امکان خروج تخصصی موضوع مدنظر از اصل عدم تبرع به‌ویژه تعارض آن با ظاهر حال زندگی خانواده‌های ایرانی و اختصاص همسانی حیات و مرگ در مطالبه حقوق به مطالبه توسط خود صاحب حق، این ادله را ناتمام نشان داد. ازاین‌رو، دلیل قابل استناد برای مشروعیت مطالبه اجرت‌المثل زوجیت توسط وراث زوجه متوفی یافت نشد.

در مقابل، برای رد استحقاق چنین مطالبه‌ای، ادله‌ متعددی ارائه شد که رکن اصلی این ادله، بازبینی در شرایط استحقاق مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت است که این شرایط با طرح دعوا توسط وراث قابل احراز نیست. گذشته از استناد به مفهوم اشتراط استحقاق اجرت به طلاق، ادله‌ای همچون قاعده غلبه و تقدم ظاهر بر اصل نیز عدم مشروعیت چنین مطالبه‌ای را مسجل کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Legitimacy of a Wife's Heirs Claiming Compensation for Domestic Labor During Marriage: A Fiqhi Analysis with a Review of Judicial Opinions

نویسندگان [English]

  • Mohammad Taghi Moradi 1
  • Hasan Habibi 2
  • Ahmad Silavi 3
1 Level 4 graduate and professor at Qom Seminary and PhD student in Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Qom University, Qom,
2 Graduate of the fourth level of Qom Seminary, Qom, Iran
3 Assistant Professor, Department of Theology and Islamic Studies, Farhangian University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Pursuant to the Note under Article 336 of the Iranian Civil Code, a wife is entitled to compensation for domestic labor (ujrat al-mithl) for tasks she performed at her husband's behest, which she was not religiously obligated to perform, and for which custom recognizes a wage, provided she did not perform them with the intent of gratuitous service. A subsequent legal question arises when, following the wife's death, her heirs seek to claim this compensation for the labor performed during the deceased's marital life. This article's primary research question is the fiqhi legitimacy of such a claim by the wife's heirs. Utilizing a library-based methodology and adopting a descriptive-analytical approach, this study concludes that no valid fiqhi evidence supports the legitimacy of the heirs' claim for this specific compensation. While, in principle, a claim to a right is transferable to heirs upon death, the foundational premise of the right itself is rejected in the case at hand. Juridical principles such as the "Rule of Respect" (Qāʿidat al-Iḥtirām) and the "Presumption of Non-Gratuitousness" (Aṣl al-ʿAdam al-Tabarruʿ) are only applicable when the claim is made by the original right-holder herself, not by her heirs. Conversely, to refute the legitimacy of the heirs' claim, a re-examination of the conditions for entitlement - such as the husband's direct instruction or permission for the labor - proves decisive. These conditions cannot be substantiated when the claim is initiated by the heirs. Further jurisprudential evidence, including the "Rule of Preponderance" (Qāʿidat al-Ghalaba) and the "Primacy of Appearances over the Original Principle" (Taqdim al-Ẓāhir ʿalā al-Aṣl), is advanced to support the illegitimacy of the claim, as detailed in the main text. Beyond providing a fiqhi answer to the primary question, this article aims to offer a specific interpretation of the Note under Article 336 of the Iranian Civil Code to facilitate consistent judicial rulings and preserve legal uniformity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Compensation for Marital Labor
  • Inheritance of a Right
  • Presumption of Non-Gratuitousness
  • Financial Rights of the Wife
  • Rule of Respect
قرآن کریم.
ابن عابدین، محمد امین. (۱۴۱۲ق). رد المحتار على الدر المختار. بیروت: دارالکفر.
امامی، سیدحسن. (۱۳۴۰). حقوق مدنى. تهران: اسلامیه.
انصاری، زکریا بن محمد. (بی‌تا). أسنى المطالب. بیروت: دار الکتاب الإسلامی.
انصاری، مرتضی. (۱۴۳۴ق). کتاب المکاسب. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
بجنوردى، سیدحسن. (۱۴۱۷ق). القواعد الفقهیة. قم: الهادی.
بحرانى، حسین بن محمد. (بی‌تا). الأنوار اللوامع. قم: مجمع البحوث العلمیة.
تبریزی، میرزا موسی. (۱۳۸۸). أوثق الوسائل. قم: سماء قلم.
تهانوی، محمد بن علی. (۱۹۹۶). موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
حائرى، سیدکاظم حسینى. (۱۴۲۳ق). فقه العقود. قم: مجمع اندیشه اسلامى.
حر عاملی، محمد بن حسن. (۱۴۰۹ق). وسائل الشیعه. قم: آل البیت.
حکیم، سید محمدسعید. (بی‌تا). منهاج الصالحین (معاملات). بی‌جا: دار الهلال.
حلّى، محمد بن شجاع القطّان. (۱۴۲۴ق). معالم الدین فی فقه آل یاسین. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
حلّى، جعفر بن حسن (محقق). (۱۴۰۸ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
خمینى، سیدروح‌الله. (۱۴۱۵ق). مکاسب محرمه. قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خمینى، سیدروح‌الله. (بی‌تا). تحریر الوسیلة. قم: دارالعلم.
خویى، سید ابوالقاسم موسوى. (بی‌تا). مصباح‌الفقاهة. بی‌جا: بی‌نا.
دهقان، مصطفی. (۱۴۰۲). واکاوی اعتبار قاعدۀ الحاق مشکوک به اعم اغلب. نشریه فقه و اصول، ۵۵(۳)، ۴۵-۶۶.
سبزواری، عبد الاعلی. (۱۴۱۳ق). مهذب الاحکام. قم: دار التفسیر.
شهید اول، محمد بن مکى. (۱۴۱۴ق). غایة المراد. قم: اسلامى.
شهید ثانى، زین‌الدین بن على. (۱۴۱۳ق). مسالک الأفهام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
صافى گلپایگانى، لطف‌الله. (۱۴۱۷ق). جامع الأحکام. قم: انتشارات حضرت معصومه.
طباطبایى، سیدعلى. (۱۴۱۸ق). ریاض المسائل. قم: آل‌البیت.
عراقى، آقا ضیاءالدین. (۱۴۲۰ق). قاعدة نفی الضرر (مقالات الأصول). قم: مجمع الفکر الإسلامی.
عینی حنفی، محمود بن أحمد. (۱۴۲۰ق). البنایة شرح الهدایة. بیروت: دار الکتب العلمیة.
فاضل لنکرانى، محمد. (بی‌تا). جامع المسائل. قم: امیر قلم.
فاضل هندى، محمد بن حسن. (۱۴۱۶ق). کشف اللثام. قم: اسلامى.
فخر رازی، محمد بن عمر. (۱۴۲۰ق). مفاتیح الغیب. بیروت: إحیاءالتراث العربی.
قرافی، أبو العباس شهاب الدین. (۱۹۹۴). الذخیرة. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
کاسانی حنفی، علاء الدین. (۱۴۰۶ق). بدائع الصنائع. بیروت: دار الکتب العلمیة.
کاشف الغطا، محمدحسین بن على. (۱۳۵۹). تحریر المجلة. نجف: المکتبة المرتضویة.
مامقانى، ملا عبداللّه. (۱۳۵۰). نهایة المقال. قم: مجمع الذخائر الإسلامیة.
محقق ثانى، على بن حسین. (۱۴۱۴ق). جامع المقاصد. قم: آل‌البیت.
محقق داماد، سیدمصطفى. (۱۴۰۶ق). قواعد فقه. تهران: علوم اسلامى.
مکارم شیرازى، ناصر. (۱۴۲۴ق). کتاب النکاح. قم: مدرسه امام على بن ابى‌طالب (ع).
میرزای قمی، ابوالقاسم. (۱۴۳۰ق). القوانین المحکمه. قم: احیاء الکتب الاسلامیة.
نائینى، میرزا محمدحسین غروى. (۱۳۷۳). منیة الطالب. تهران: المکتبة المحمدیة.
نجفى، محمدحسن. (۱۴۰۴ق). جواهر الکلام. بیروت: إحیاءالتراث العربی.
نراقى، مولى محمدمهدى. (۱۴۲۵ق). أنیس التجار (محشّى). قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
نراقى، مولى محمد. (۱۴۲۲ق). مشارق الأحکام. قم: کنگره نراقیین.
نراقی، مولی احمد. (۱۴۱۷ق). عوائد الایام. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
هیتمی، أحمد بن محمد. (۱۳۵۷ق). تحفة المحتاج فی شرح المنهاج. قاهره: المکتبة التجاریة الکبرى.
یزدى، سید محمدکاظم طباطبایى. (۱۴۰۹ق). العروة الوثقى. بیروت: أعلمی.